Mất mát và bất ổn

Tuy giảng hòa được với Đông Ngô nhưng thất bại Di Lăng vẫn là đòn chí mạng đối với Lưu Bị. Vì không thể chiếm lại Kinh châu nên những kế hoạch trong Long Trung đối sách mà Gia Cát Lượng đề ra, bản thân ông suốt đời theo đuổi không thể thực hiện được nữa, việc đánh Tào Ngụy khôi phục trung nguyên cũng khó mà còn cơ hội.[169] Việc lo buồn vì điều này đã ảnh hưởng nghiêm trọng tới sức khỏe của Lưu Bị. Cùng lúc, những tin xấu liên tiếp từ Thành Đô báo về: Tư đồ Hứa Tĩnh cao tuổi mới qua đời, kế đó Phiêu kỵ tướng quân Mã Siêu cũng lâm bệnh mất khi mới 47 tuổi. Như vậy, các tướng giỏi theo ông lập nghiệp chỉ còn lại Triệu Vân và Ngụy Diên. Ngay sau đó Thượng thư Lưu Bá từ Thành Đô tới Bạch Đế hỏi thăm sức khỏe ông, trở về Thành Đô không lâu cũng qua đời.[169]

Lưu Bị càng ngày càng suy sụp. Ông dự cảm mình không còn khả năng đoạt lại Kinh châu, bèn hạ lệnh chuyển phần mộ Cam phu nhân vào đất Thục.[169]

Đầu năm 223, Lưu Bị cảm thấy bệnh tình càng trầm trọng, bèn sai người đến Thành Đô triệu tập thừa tướng Gia Cát Lượng đến gấp cung Vĩnh An.[170]

Tình hình Thục Hán cũng ẩn chứa những điều bất ổn. Thủ lĩnh tộc thiểu số ở Việt Huề là Cao Định theo sự xúi giục của Tôn Quyền đã khởi binh làm phản, nhưng bị Lý Nghiêm nhanh chóng dẹp được. Thái thú Hán Gia là Hoàng Nguyên bất hòa với Gia Cát Lượng cũng có ý làm phản, vì vậy Gia Cát Lượng luôn phải thường trực ở Thành Đô. Do lệnh triệu gấp của Lưu Bị, Gia Cát Lượng buộc phải giao cho Tòng sự Dương Hồng phò tá thái tử Lưu Thiện, bản thân mình mang 2 hoàng tử Lưu Vĩnh và Lưu Lý đến cung Vĩnh An.[170]

Quả nhiên Hoàng Nguyên khởi binh làm phản. Nhưng Dương Hồng kịp thời đối phó, điều các tướng Trần Vẫn, Trịnh Sước ra quân bắt sống và chém Hoàng Nguyên.[1][171]

Lâm chung

Mộ của Lưu Bị

Khoảng cuối tháng 3 đến cuối tháng 4[163]) năm 223, Gia Cát Lượng tới thành Bạch Đế, ra sức tham mưu việc nội trị và sắp đặt nhân sự mới sau khi hàng loạt tướng lĩnh và quan lại khai nghiệp đã qua đời; đồng thời chuẩn bị kế hoạch để củng cố nước Thục sau này.[170]

Khoảng cuối tháng 5 đến cuối tháng 6[163]) năm 223, bệnh tình của Lưu Bị càng nguy kịch. Ông bèn viết chiếu cho thái tử Lưu Thiện ở Thành Đô, có đưa trước cho Gia Cát Lượng và Lý Nghiêm xem, với nội dung như sau:[1][172]

“

Trẫm mắc bệnh nan y, xem tình hình bệnh không khỏi. Người ta 50 tuổi đã không gọi là chết yểu, nay ta đã hơn 60, chẳng có gì ân hận, bởi thế chẳng lo lắng cho mình, chỉ nghĩ đến tương lai của anh em các ngươi.Nghe thừa tướng Gia Cát Lượng nói, ngươi có khí chất lớn, tiến bộ rất nhanh, vượt quá mong mỏi của ông cha, nếu như thực sự như thế ta còn phải lo gì, hy vọng ngươi cũng phải nỗ lực, chớ làm một điều ác nhỏ, cũng chớ không làm một điều thiện nhỏ.Tất cả phải lấy cầu hiền, cầu đức làm trọng, khiến cho thần dân có thể đối với ngươi tâm phục hoàn toàn. Phụ thân của ngươi vẫn bạc đức, không nên học theo.Hy vọng rằng ngươi chăm đọc nhiều sách, đặc biệt là Hán thư và Lễ ký nhất định phải đọc kỹ, lúc thư thả cần nghiên cứu thêm Lục Thao và Thương Quân Thư, có thể rèn luyện thêm về trí tuệ và chí khí.Nghe nói thừa tướng Gia Cát Lượng có chỉnh lý các thiên Thân Bất Hại, Hàn Phi Tử, Quản Tử, Lục Thao, rất nên thỉnh giáo ông ta nhiều”.

”

Sau đó ông lại dặn dò Gia Cát Lượng, gửi gắm thái tử còn ít tuổi cho thừa tướng nhờ giúp đỡ. Ông nói với Gia Cát Lượng:[173]

Tài thừa tướng gấp mười Tào Phi, tất yên định được nhà nước, làm nên việc lớn. Đối với con trẫm, nếu có thể giúp được thì giúp, nếu nó bất tài, hãy tự thay đi!

Gia Cát Lượng khóc và một mực từ chối, thề sẽ trung thành tận tâm với Lưu Thiện đến cùng.[174][175]

Ông gọi Lỗ vương Lưu Vĩnh đến dặn dò các anh em:

Sau khi ta qua đời, anh em các ngươi phải coi thừa tướng như cha, ngươi phải cố sức cộng sự với ông ta.[176]

Ông gọi Lý Nghiêm đến, dặn giúp Gia Cát Lượng phò ấu chúa. Cùng ngày, Lưu Bị gọi các cận thần lại, tuyên bố việc gửi ấu chúa Lưu Thiện cho Gia Cát Lượng và Lý Nghiêm làm phó cùng phụ chính.[177][178]

Giữa tháng 6 (sử ghi ngày 24 tháng 4 âm lịch)[163]) năm 223, Lưu Bị qua đời tại cung Vĩnh An, thọ 63 tuổi. Ông được truy tôn là Chiêu Liệt hoàng đế. Lưu Thiện lên kế vị, tức là Hán Hoài Đế. Khoảng cuối tháng 9 đến cuối tháng 10[163]) năm đó, linh cứu của ông được an táng tại Huệ lăng.[q] cùng lúc đó linh cữu Cam phu nhân (Lưu Thiện truy tôn là Chiêu Liệt hoàng hậu) vợ ông được đưa từ Nam quận về Thành Đô, hợp táng với ông tại Huệ Lăng.[179]